Ήρθε η άνοιξη, η φύση άρχισε να ανθοφορεί και ένας νέος κύκλος καλλιέργειας ξεκινάει. Σχεδόν έναν χρόνο από την έναρξη του αεικαλλιεργητικού μας εγχειρήματος στην Γαλάτιστα Χαλκιδικής, και ενάμιση χρόνο από το αντίστοιχο εγχείρημα στον Λιμένα Θάσου, ίσως ήρθε η ώρα να κάνουμε τον πρώτο μας απολογισμό. Σε αυτό το άρθρο λοιπόν θα περιγράψουμε όσα έχουν δοκιμαστεί μέχρι στιγμής, ποια ήταν τα αποτελέσματα, καθώς επίσης και τι δοκιμάζεται τώρα ή τι πρόκειται να δοκιμαστεί αυτήν την χρονιά, ποια λάθη θα αποφύγουμε και ποιο είναι το σχέδιό μας για να εξελιχθεί αυτό το εγχείρημα σε μία πλήρως αυτόνομη φάρμα.
Θεωρητικό υπόβαθρο
Πρώτα όμως ας επισημάνουμε για μια ακόμη φορά ποια είναι η πολιτική σημασία της αεικαλλιέργειας (περμακουλτούρας) έτσι όπως την αποδίδουμε εμείς. Η αεικαλλιέργεια είναι ένα ευρύ σύνολο καλλιεργητικών και σχεδιαστικών πρακτικών που μπορούν να φέρουν εις πέρας κάποιους από τους κυριότερούς μας στόχους, όπως:
- την επίτευξη αυτάρκειας στην τροφή και την ενέργεια. Ένας από τους πολλούς τρόπους με τους οποίους μας κρατά υπό τον έλεγχό της η κοινωνία είναι μέσω της εξάρτησης των αναγκών μας από αυτή. Η προσπάθειά μας λοιπόν να απεξαρτηθούμε από αυτά όσο μπορούμε (και ατομικά και συλλογικά) εντάσσεται ουσιαστικά στα πλαίσια της χειραφέτησης των ζωών μας και στην πάλη ενάντια στην εξημέρωσή μας.
- την ανάπτυξη μίας αρμονικής, συμβιωτικής σχέσης με την φύση. Δεν αρκεί απλώς και μόνο η πτώση του καπιταλισμού για να σωθεί το περιβάλλον. Όσο ο άνθρωπος διαχωρίζει τον εαυτό του από την φύση, παραμένει αποξενωμένος από αυτήν και την αντιμετωπίζει εκμεταλλευτικά, τόσο θα συνεχίσει να υπάρχει – σε έναν ή άλλον βαθμό – και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, και άρα και των ζωών μας. Η εφαρμογή και η προώθηση της αεικαλλιέργειας αναδεικνύει τα εγγενή προβλήματα της συμβατικής γεωργίας, όπως επίσης και της παραγωγής ενέργειας και της οικοδομικής, και προσφέρει εναλλακτικές λύσεις οι οποίες δεν δουλεύουν ενάντια στην φύση, αλλά μαζί με την φύση, ενώ μακροπρόθεσμα μπορεί να εκφραστεί πολιτικά και ως άρνηση της εργασίας.
Τα παραπάνω είναι αναγκαίο να ληφθούν υπόψιν τόσο από αυτούς που βλέπουν την αναρχία πιο ουτοπικά, δηλαδή ως μία γενική κατάσταση η οποία είναι επιτεύξιμη μόνο στο απώτερο μέλλον και ύστερα από την ολική ανατροπή του τρέχοντος καθεστώτος, όσο και από αυτούς που βλέπουν την αναρχία ρεαλιστικότερα, δηλαδή ως μία τάση διαρκούς αμφισβήτησης και αντίστασης σε εξουσιαστικές σχέσεις, ως μία τάση να πάρουμε την ζωή μας υπό τον δικό μας έλεγχο όσο γίνεται περισσότερο. Η αεικαλλιέργεια λοιπόν δεν μπορεί να αγνοηθεί ούτε από από ένα μετεπαναστατικό όραμα, ούτε από την δράση για την αναρχία στο εδώ και τώρα, αφού σχετίζεται άμεσα με το ζήτημα της κάλυψης των βασικών αναγκών του ανθρώπου. Είναι όμως απαραίτητο η πρακτική της να έχει πρωτίστως αντικαπιταλιστικό χαρακτήρα και να μην αντιμετωπίζεται ως χόμπι αν δεν θέλουμε να αφομοιωθεί από το κεφάλαιο και να έχει την ίδια μοίρα με τις πράσινες τεχνολογίες.
Τα παραπάνω επιχειρήματα χρειάζονται πολλές σελίδες ανάλυσης για να γίνουν πλήρως κατανοητά, και ήδη ετοιμάζουμε μια τέτοια ανάλυση σε μορφή μπροσούρας, το παρόν άρθρο όμως αφορά καθαρά το πρακτικό σκέλος, οπότε δεν χρειάζεται να περιαυτολογήσουμε περαιτέρω στο θεωρητικό κομμάτι. Προτού όμως ξεκινήσουμε την κύρια συζήτηση, ας πούμε δύο λόγια για την Γαλάτιστα, την Θάσο και την γη την οποία χρησιμοποιούμε για το πρότζεκτ.
Η Γαλάτιστα, ο Λιμένας Θάσου και τα κτήματά μας
Η Γαλάτιστα είναι ένα ημιορεινό (και ημιπαραδοσιακό) χωριό της Χαλκιδικής που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες των οροσειρών που περικλείει την κοιλάδα του Ανθεμούντα. Λόγω αυτής ακριβώς της τοποθεσίας της, η Γαλάτιστα αποτελεί διαχρονικά μία από τις μεγαλύτερες γεωργικές και κτηνοτροφικές οικονομίες στην περιοχή.
Κάποτε στον Ανθεμούντα υπήρχε πυκνό δάσος, το οποίο εξαφανίστηκε τελείως με την βάρβαρη εκβιομηχάνιση της γεωργίας και της κτηνοτροφίας. Από την βιομηχανική επέλαση δεν γλίτωσε ούτε ο ποταμός του Ανθεμούντα, ο οποίος αποξηράθηκε σχεδόν όλος και επανέρχεται προσωρινά μόνο ως χείμαρρος ύστερα από μεγάλες βροχοπτώσεις ή από το λιώσιμο των χιονιών.
Ο Λιμένας Θάσου βρίσκεται στο βορινό τμήμα του νησιού και είναι ο πρώτος καταυλισμός που φτάνει κανείς παίρνοντας το καράβι από την Κεραμωτή του Νομού Καβάλας. Ο οικισμός είναι αρχαίος όπως αποδεικνύουν τα αρχαιολογικά ευρήματα και κατά την Κλασσική Περίοδο ήταν ένα από τα πολλά εμπορικά λιμάνια της Βορείου Ελλάδας μέσω του οποίου μεταφέρονταν χρυσός, χαλκός, ελιές και μάρμαρο στην ενδοχώρα. Κατά την Οθωμανική περίοδο ο οικισμός παρήκμασε λόγω της αυξημένης πειρατείας στο Αιγαίο όπου και οι κατοικήσιμες περιοχές των νησιών περιορίστηκαν στα ορεινά.
Πλέον ο Λιμένας έχει μετατραπεί σχεδόν σε “resort town” όπου τον Χειμώνα οι κάτοικοι μετρούν τους 3.000 ενώ το καλοκαίρι φιλοξενούνται έως και 90.000 τουρίστες. Στα περίχωρα της κωμόπολης βέβαια συναντά κανείς όλη την εναπομείνουσα γεωργική και κτηνοτροφική δραστηριότητα των κατοίκων. Σ’ αυτή την περιοχή φιλοξενείται και η αυτοδιαχειριζόμενη φάρμα, δίπλα ακριβώς από το ποτάμι το οποίο προσφέρει δωρεάν ύδρευση καθώς και έδαφος κατάλληλο για σπορά.
Στην δε Γαλάτιστα αξιοποιούμε ένα αγροτεμάχιο περίπου μισού στρέμματος στον κάμπο του Ανθεμούντα, και έναν κήπο περίπου 100 τετραγωνικών μέτρων μέσα στο χωριό, ενώ στο προσεχές μέλλον θα αρχίσουμε να αξιοποιούμε και ένα αγρόκτημα τεσσάρων στρεμμάτων στα βάθη του κάμπου του Ανθεμούντα. Τα κτήματα αυτά ήταν για δεκαετίες αναξιοποίητα από τις οικογένειές μας και πέρα από μερικά δέντρα, όπως ροδιές, συκιές, καρυδιές και ελιές, ήταν κατακλυσμένα από αγριόχορτα. Όταν λοιπόν αποφασίσαμε να ξεκινήσουμε το εγχείρημά μας, κατά τα τέλη Απριλίου του 2021, το πρώτο πράγμα που έπρεπε να λάβουμε υπόψιν είναι η αντιμετώπιση των ζιζανίων.
Προετοιμασία του εδάφους: Εδαφοκάλυψη με στρώσεις
Για την αντιμετώπιση των ζιζανίων λοιπόν πιο ελκυστική βρήκαμε την μέθοδο της εδαφοκάλυψης με στρώσεις (lasagna stacking) επειδή είναι μία από τις μεθόδους της λεγόμενης ‘κηπουρικής χωρίς όργωμα και χωρίς σκάψιμο’. Ο λόγος που θέλουμε να αποφεύγουμε το όργωμα και το σκάψιμο είναι επειδή βοηθά στην διάβρωση του εδάφους και καταστρέφει την φυσική γονιμότητα και σύστασή του. Είναι ο λόγος που οι αγρότες χρειάζονται τόσο πολύ λίπασμα και που η παραγωγική απόδοση της γης πέφτει χρόνο με τον χρόνο.
Η εδαφοκάλυψη με στρώσεις είναι ουσιαστικά μία μέθοδος που εμπνέεται από τον τρόπο με τον οποίο χτίζεται το επιφανειακό έδαφος στην φύση. Η βασική ιδέα είναι η δημιουργία στρώσεων από πράσινα και καφέ υλικά πάνω από το έδαφος, και ουσιαστικά αυτό που κάνουμε είναι κομποστοποίηση επί τόπου στην περιοχή που θέλουμε να καλλιεργήσουμε.
Καφέ υλικά είναι αυτά που είναι πλούσια σε άνθρακα, όπως π.χ. ξερά φύλλα και χόρτα, άχυρο, κλαδιά κλπ. ενώ πράσινα υλικά είναι αυτά που είναι πλούσια σε άζωτο όπως π.χ. χλωρά φύλλα και χόρτα, κοπριά, υπολείμματα τροφών, κλπ.
Η σειρά με την οποία μπαίνουν οι στρώσεις διαφέρει από αεικαλλιεργητή σε αεικαλλιεργητή, αλλά τυπικά οι καφέ και οι πράσινες στρώσεις μπαίνουν εναλλάξ και οι καφέ στρώσεις είναι πιο παχιές από τις πράσινες, ενώ κάθε στρώση βρέχεται προτού μπει η επόμενη. Εμείς πειραματιστήκαμε με διάφορους τρόπους, αλλά η πιο συνηθισμένη σειρά που χρησιμοποιήσαμε πέρυσι ήταν η εξής:
- Πρώτη στρώση: χαρτόνι (καφέ υλικό)
- Δεύτερη στρώση: κοπριά και υπολείμματα τροφών (πράσινα υλικά)
- Τρίτη στρώση: ξερά φύλλα και κλαδιά (καφέ υλικό)
- Τέταρτη στρώση: κομμένα χλωρά χόρτα (πράσινο υλικό)
- Πέμπτη στρώση: σανός (καφέ υλικό)
Το χαρτόνι είναι αυτό που χρησιμεύει στην αντιμετώπιση των ζιζανίων, αφού εμποδίζει την ανάπτυξή τους μέχρι να κομποστοποιηθούν οι στρώσεις και να δημιουργήσουν ένα γόνιμο και αφράτο χώμα. Επειδή η κομποστοποίηση παίρνει μήνες για να ολοκληρωθεί, η καλύτερη περίοδος για να γίνει η εδαφοκάλυψη είναι το φθινόπωρο ακριβώς πριν από τις βροχές, ώστε το έδαφος να είναι έτοιμο για την ανοιξιάτικη σπορά. Επειδή όμως εμείς αρχίσαμε τις καλλιεργητικές μας δράσεις μέσα στην άνοιξη, αφού ολοκληρώσαμε την εδαφοκάλυψη, εκεί που θέλαμε να σπείρουμε τοποθετήσαμε μια επιπλέον στρώση χώματος 10 εκατοστών, ενώ εκεί που θέλαμε να κάνουμε μεταφύτευση δέντρων από γλάστρες, κάναμε τρύπες στο χαρτόνι.
Τα υλικά που χρειαστήκαμε για τις στρώσεις τα βρήκαμε εύκολα από το περιβάλλον μας· τα χαρτόνια τα προμηθευτήκαμε από τα σκουπίδια της λαϊκής, την κοπριά από μαντριά με κατσίκια, τα ξερά φύλλα και κλαδιά από κήπους γειτόνων και τον σανό από το ίδιο μας το κτήμα στο οποίο φυτρώνουν πολλά άγρια σιτηρά.
Το πείραμα αποδείχθηκε αρκετά επιτυχές· τα ζιζάνια όντως δεν φύτρωσαν στα σημεία που τοποθετήσαμε τις στρώσεις (εκτός από μερικά ανοίγματα μεταξύ των χαρτονιών), ενώ τα φυτά που σπείραμε / φυτέψαμε ευδοκίμησαν. Παρατηρήσαμε επίσης πως οι στρώσεις κρατάνε εύκολα υγρασία και δεν χρειαζόταν τόσο πότισμα όσο νομίζαμε.
Αφήνοντας το κτήμα στην Γαλάτιστα χωρίς φροντίδα για ολόκληρο το φθινόπωρο, τον χειμώνα και τον Μάρτιο, τα ζιζάνια που φύτρωναν μέσα από τα κενά μεταξύ των χαρτονιών, καθώς και από τις άκρες των παρτιεριών, είχαν μεγαλώσει τόσο που είχαν καταλήξει να καλύπτουν ένα σημαντικά μεγάλο μέρος των παρτεριών (μιλάμε για φυτά όπως το τριβόλι, τα οποία απλώνονται πάρα πολύ). Κανονικά, θα έπρεπε φέτος να τοποθετήσουμε μία επιπλέον στρώση χαρτονιών, εξασφαλίζοντας πως δεν θα υπάρχουν κενά μεταξύ τους, ούτε θα έχουν τρύπες, ενώ θα έπρεπε να στρώσουμε χαρτόνι και έξω από τα παρτέρια ώστε να μην φυτρώνουν ζιζάνια ούτε στις άκρες, όμως η στάση μας ως προς τα ζιζάνια πλέον έχει αλλάξει, δεν επιθυμούμε την πλήρη εξαφάνισή τους, αλλά μόνο τον περιορισμό τους, καθώς έχουμε καταλάβει πως και αυτά τελούν τις δικές τους χρήσιμες λειτουργίες· βοηθούν το χώμα να μην διαβρώνεται και να κρατάει πιο εύκολα την υγρασία, κάποια από αυτά εμπλουτίζουν το χώμα με θρεπτικές ουσίες, κάποια άλλα διώχνουν ανεπιθύμητα έντομα κλπ. κλπ. Είναι όμως απαραίτητος ο περιορισμός τους για να μπορέσουν να ευδοκιμήσουν τα δικά μας φυτά. Αυτό προσθέτει έναν επιπλέον κόπο στις εργασίες μας, αλλά δεν μας πειράζει, αφού έτσι εξασφαλίζουμε μια σταθερή και πλούσια πηγή πράσινων υλικών για τις κομποστοποιήσεις μας, ενώ ορισμένα ζιζάνια όπως οι τσουκνίδες τα χρησιμοποιούμε και για να φτιάξουμε φυσικά λιπάσματα.
Συντροφική φύτευση
Η μονοκαλλιέργεια είναι πλέον η στάνταρ μέθοδος καλλιέργειας στην συμβατική γεωργία γιατί μεγιστοποιεί την παραγωγική απόδοση ενώ ελαχιστοποιεί τα εργατικά κόστη. Η μονοκαλλιέργεια, όπως το λέει και η λέξη, είναι η καλλιέργεια ενός μόνο είδους φυτού. Μπορεί όντως να είναι αποτελεσματική από οικονομικής απόψεως, αλλά είναι ταυτόχρονα υπεύθυνη και για μια σειρά από σοβαρά περιβαλλοντικά ζητήματα, αφού η συντήρησή της απαιτεί την χρήση τεράστιων ποσοτήτων χημικών προϊόντων που έχει ως συνέπεια την υποβάθμιση και την διάβρωση του εδάφους, την μόλυνση των υδροφόρων οριζόντων και την καταστροφή των φυσικών οικοσυστημάτων που τα περιβάλλουν, ενώ η διάβρωση του εδάφους που συντελείται καθιστά αναγκαία και την χρήση μεγάλων ποσοτήτων νερού, κάτι που πολλές φορές οδηγεί στην αποξήρανση λιμνών, ποταμών και υπόγειων υδάτων (όπως έγινε στην περίπτωση του ποταμού του Ανθεμούντα).
Η πολυκαλλιέργεια από την άλλη δεν χρειάζεται στήριξη από χημικά προϊόντα, αφού το κάθε είδος φυτού εξυπηρετεί και από μία λειτουργία, π.χ. κάποια φυτά είναι φυσικά εντομοαπωθητικά, άλλα φυτά εμπλουτίζουν το έδαφος με θρεπτικές ουσίες και πάει λέγοντας. Γι’ αυτό τα αποκαλούμε «συντροφικά φυτά». Φυτεύοντας μαζί φυτά που συνεργάζονται μεταξύ τους εξαλείφεται η ανάγκη για συνθετικά χημικά. Μια ομάδα συντροφικών φυτών λέγεται «συντεχνία». Οι κυριότερες συντεχνίες που σπείραμε πέρσι ήταν συντεχνίες ντομάτας και πατάτας.
Στις συντεχνίες ντομάτας, μαζί με την ντομάτα σπείραμε φυτά όπως καρότα, φακές, φασόλια και δυόσμο. Τα καρότα χαλαρώνουν το έδαφος επιτρέποντας να φτάσει στις ρίζες της ντοματιάς περισσότερο νερό και οξυγόνο, οι φακές και τα φασόλια παρέχουν άζωτο στο έδαφος, ένα πολύ αναγκαίο θρεπτικό στοιχείο για τις ντομάτες, και ο δυόσμος ενισχύει την γεύση και την υγεία της ντομάτας.
Η πατατιά δεν ταιριάζει με πολλά φυτά και είναι πολύ ανταγωνιστική. Γι’ αυτό για τις συντεχνίες της διαλέξαμε να την σπείρουμε μαζί με φυτά όπως καλαμπόκι, λάχανο, κουνουπίδι και μπρόκολο που έχουν ρηχές ρίζες και δεν ανταγωνίζονται για χώρο και θρεπτικές ουσίες τις πατατιές.
Για να έχουμε ένα μέτρο σύγκρισης, σε ορισμένα σημεία είχαμε σπείρει μερικές ντοματιές και πατατιές μόνες τους και αν και δεν είδαμε μεγάλη διαφορά στην απόδοση, οι ντομάτες και οι πατάτες των συντεχνιών αποδείχθηκαν πιο ποιοτικές. Ακόμη όμως είναι νωρίς για να βγάλουμε οποιοδήποτε συμπέρασμα, ακόμη μαθαίνουμε και ακόμη πειραματιζόμαστε.
Δόμηση με γαιόσακους
Μέσα στα σχέδιά μας είναι και η κατασκευή ενός κτηρίου που θα λειτουργεί ως αποθήκη, κατοικία και ελευθεριακή βιβλιοθήκη. Ένα τέτοιο κτήριο θα μας επιτρέψει να πειραματιστούμε με την ενεργειακή αυτάρκεια, με το off-grid living γενικότερα και με διάφορες πτυχές της do-it-yourself κουλτούρας, ενώ θα μπορεί να παρέχει στέγη και τροφή σε όσους έχουν ανάγκη (όσο το επιτρέπει ο χώρος), ίσως ακόμη και να λειτουργήσει ως ένα μικρό κοινοτικό κέντρο για την διάχυση των αναρχικών ιδεών. Στο κτήμα στην Θάσο υπήρχε ήδη από πριν χτισμένη μία αποθήκη με ξύλα και λαμαρίνες, η οποία όμως χρειαζόταν αρκετές επισκευές, καθάρισμα, επέκταση κ.λπ. αλλά στο κτήμα στην Γαλάτιστα δεν υπάρχει τίποτα, οπότε το κτίσιμο πρέπει να γίνει από το μηδέν.
Αρχικά είχαμε επιλέξει να το χτίσουμε με την λεγόμενη ‘δόμηση με γαιόσακους’ (earthbag building), επειδή είναι μια πολύ φθηνή λύση που δεν απαιτεί σπουδαία τεχνογνωσία.
Η βασική ιδέα είναι ότι τα τούβλα που χρησιμοποιούνται σε αυτό το είδος δόμησης ουσιαστικά δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από απλά τσουβάλια γεμάτα με αργιλώδες χώμα. Αυτό το είδος δόμησης απ’ όσο έχουμε διαβάσει είναι εμπνευσμένο από τον τρόπο με τον οποίο χτίζονται πολεμικά οχυρά και αντιπλημμυρικά έργα σε έκτακτες ανάγκες, και πρόκειται πράγματι για αρκετά ανθεκτική δόμηση. Επιπλέον, δεν απαιτεί μεγάλες ποσότητες από άλλα υλικά όπως ξύλο ή σίδερο, κάτι που την κάνει ένα από τα φθηνότερα και πιο φιλικά προς το περιβάλλον είδη δόμησης. Για θολωτές κατασκευές μάλιστα δεν χρειάζεται καν υποστήριξη από κάποιον σκελετό.
Ενώ είχαμε ξεκινήσει σκάβοντας τα θεμέλια, και προετοιμάζοντας τους πρώτους γαιόσακους γεμίζοντας τσουβάλια με το χώμα που σκάβαμε, σταματήσαμε τις εργασίες μέσα σε λίγες ημέρες γιατί αποφασίσαμε πως αυτό που κάναμε πάει κόντρα στην φιλοσοφία μας γύρω από την επεξεργασία του εδάφους, παρόλο που το σημείο που σκάβαμε δεν θα χρησιμοποιούνταν για καλλιέργεια. Το συγκεκριμένο κτήμα ήταν αχρησιμοποίητο για πάρα πολλές δεκαετίες και ούτε οι ίδιες οι οικογένειές μας δεν γνωρίζουν πότε ήταν η τελευταία φορά που χρησιμοποιήθηκαν. Δεδομένου ότι το γόνιμο επιφανειακό έδαφος παίρνει τουλάχιστον έναν με δύο αιώνες για να ανακτηθεί φυσικά ύστερα από όργωμα, σκάβοντάς το θα σήμαινε πως ακυρώνουμε αυτήν την διαδικασία.
Έκτοτε, η κατασκευή του κτηρίου βρίσκεται σε δεύτερη μοίρα, αφού είμαστε αναποφάσιστοι σχετικά με το αν θα έπρεπε να δεσμεύσουμε τμήμα μιας τέτοιας καλλιεργήσιμης γης, ενώ ταυτόχρονα θέλουμε να λάβουμε και αρκετές γνώσεις για τους διάφορους άλλους τρόπους δόμησης για να κρίνουμε ποια είναι η καταλληλότερη και πιο εφικτή για την περίπτωσή μας. Δίνουμε προτεραιότητα σε εκείνα τα είδη φυσικής δόμησης που χρειάζονται υλικά τα οποία είναι διαθέσιμα από το άμεσο περιβάλλον μας χωρίς να χρειαστεί να τα αγοράσουμε, όπως καλάμια, άχυρο, χώμα, πέτρα κλπ. και γι’ αυτό παίρνουμε έμπνευση και από τους τρόπους με τους οποίους χτίζονταν τα παραδοσιακά σπίτια στην Γαλάτιστα. Αν και κάποια υλικά είναι άμεσα διαθέσιμα και εύκολα στην μεταφορά, όπως π.χ. τα καλάμια, τα οποία φυτρώνουν σε μεγάλες εκτάσεις γύρω από τα χωράφια μας, κάποια άλλα ή δεν είναι άμεσα διαθέσιμα (όπως π.χ. η ξυλεία, καθώς δεν υπάρχει δάσος στην περιοχή) ή είναι δύσκολα στην μεταφορά (π.χ. πέτρες από το παλιό λατομείο στο βουνό ή από χωράφια που ξεπετρίστηκαν). Αφού ξεπεράσουμε αυτές τις προκλήσεις και αφού αποφασίσουμε οριστικά για την τοποθεσία του κτηρίου, θα μπορέσουμε και να ξεκινήσουμε την κατασκευή.
Κομποστοποίηση Bokashi
Πρόκειται για μια αρκετά διαφορετική διαδικασία από τους συνηθισμένους τρόπους με τους οποίους γίνεται η κομποστοποίηση. Ουσιαστικά, πρόκειται για ένα είδος ζύμωσης από διάφορους μικρο-οργανισμούς, κυρίως από βακτήρια γαλακτικού οξέως.
Σε αντίθεση με τους συνηθισμένους τρόπους κομποστοποίησης, που χρειάζονται μήνες για να ολοκληρωθούν, η κομποστοποίηση Bokashi χρειάζεται μονάχα μερικές εβδομάδες για να μετατρέψει υπολείμματα τροφών σε ένα εξαιρετικά παραγωγικό κομπόστ. Πέραν της ταχύτητας με την οποία παράγει κομπόστ, έχει πολλά άλλα πλεονεκτήματα έναντι της παραδοσιακής κομποστοποίησης, π.χ. μπορούν να χρησιμοποιηθούν όλων των ειδών τα υπολείμματα, ακόμη και κρέας. Οι μικροοργανισμοί επίσης που περιέχονται στο κομπόστ είναι ζωτικής σημασίας για ένα υγιές και παραγωγικό έδαφος.
Το βασικό συστατικό για αυτό το είδος κομποστοποίησης είναι το λεγόμενο ‘πίτουρο Bokashi’, το οποίο είναι μία μίξη μεταξύ ενεργοποιητή εδάφους, μελάσας και πίτουρου (τυπικά χρησιμοποιείται πίτουρο σιταριού ή ρυζιού, αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν και παρόμοια υλικά, όπως φλοιοί σιταριού, ροκανίδι ακόμη και χαρτί). Τα υλικά αυτά τα προμηθευτήκαμε από βιολογική λαϊκή, αλλά στο μέλλον θα δοκιμάσουμε να φτιάξουμε από μόνοι μας ενεργοποιητή εδάφους χρησιμοποιώντας ρυζόνερο.
Όταν το πίτουρο Bokashi αναμειγνύεται με υπολείμματα τροφών ξεκινά η ζύμωση. Αυτή η διαδικασία όμως λειτουργεί μόνο με έλλειψη οξυγόνου και φωτός. Κατά την διάρκεια της ζύμωσης, παράγεται και ένα υγρό το οποίο είναι εξαιρετικά πλούσιο σε θρεπτικά συστατικά, το οποίο μπορεί να διαλυθεί σε νερό και να χρησιμοποιηθεί ως φυσικό λίπασμα. Επίσης συνήθως είναι τόσο όξινο που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για τον καθαρισμό σωλήνων.
Όταν ολοκληρωθεί η ζύμωση, το υλικό είτε θάβεται στον κήπο / κτήμα είτε χρησιμοποιείται στην παραδοσιακή κομποστοποίηση για να ολοκληρωθεί η αποσύνθεση. Εμείς φέτος το χρησιμοποιήσαμε ως μία από τις πράσινες εδαφοκαλυπτικές μας στρώσεις.
Για να φτιάξουμε έναν κατάλληλο κάδο για το Bokashi, χρησιμοποιήσαμε δύο κουβάδες. Στον πρώτο κουβά, αφού ανοίξαμε τρύπες στον πάτο του, τον τοποθετήσαμε μέσα στον δεύτερο. Έτσι, με αυτόν τον τρόπο, όταν γίνεται η ζύμωση, το υγρό που παράγεται θα συλλέγεται στον δεύτερο κουβά, στον οποίο τοποθετήσαμε μία βρυσούλα.
Το υγρό αυτό ωφέλησε πάρα πολύ τα φυτά μας, αλλά πέρσι είχαμε παρατηρήσει πως μερικές ντοματιές υπέφεραν από συμπτώματα έλλειψης ασβεστίου. Αφού ψάξαμε online την χημική σύσταση του υγρού λιπάσματος του Bokashi είδαμε ότι είναι πλούσιο σε όλα τα θρεπτικά συστατικά εκτός του αζώτου και του ασβεστίου. Έκτοτε, χρησιμοποιούμε συμπληρωματικά και λίπασμα που φτιάχνουμε από τσουκνίδες εξασφαλίζοντας πως τα φυτά μας λαμβάνουν πλέον όλα τα θρεπτικά συστατικά που χρειάζονται.
Υποστήριξη κοινωνικών κουζινών και άπορων οικογενειών
Αν και πρωταρχικός μας στόχος πέρσι ήταν ο πειραματισμός και δεν μας ενδιέφερε η παραγωγικότητα (μάλιστα δεν είχαμε χρησιμοποιήσει καν όλες μας τις εκτάσεις για καλλιέργεια), κάποια από τα φυτά μας στην Γαλάτιστα, όπως συκιές, μελιτζανιές και φακές, απέδωσαν μεγαλύτερη παραγωγή απ’ όση περιμέναμε και μπορέσαμε ορισμένες φορές να δωρίσουμε μέρος της (κατά τα άλλα μικρής) παραγωγής μας σε κοινωνικές κουζίνες της Θεσσαλονίκης, ενώ από την Θάσο δόθηκαν κυρίως πατάτες.
Στην Θάσο μάλιστα τον χειμώνα δόθηκαν κρεμμύδια, σκόρδα και καρότα σε τοπικές δωρεές τροφίμων προς άπορα άτομα και οικογένειες, ενώ από την σπορά της εαρινής περιόδου θα δοθούν και πατάτες και ντομάτες.
Αν και εξακολουθούμε να δίνουμε έμφαση στον πειραματισμό, ευελπιστούμε χρόνο με τον χρόνο να μπορούμε να δίνουμε όλο και περισσότερη τροφή σε τέτοια εγχειρήματα, καθώς η τροφική αυτάρκεια και υποστήριξη είναι σημαντική και για τα από-τα-κάτω δίκτυα αλληλεγγύης.
Μέθοδος Fukuoka
Το φθινόπωρο στην Γαλάτιστα αποφασίσαμε να κάνουμε πλήρη στροφή στην φυσική καλλιέργεια και να δούμε ποια φυτά θα ευδοκιμήσουν χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Ήδη κάποιοι από εμάς είχαν προηγούμενη εμπειρία με αυτήν την μέθοδο και ήταν αυτοί που μας είχαν μάθε τότε για την την φυσική καλλιέργεια του Fukuoka.
Αφού πρώτα το καλοκαίρι κάναμε μία πρώτη επιτυχή δοκιμή, ρίχνοντας διάφορους σπόρους (όπως κολοκυθιές, ντοματιές, σιτάρι και άλλα) σε ένα σημείο του κτήματός μας στο οποίο μάλιστα επίτηδες δεν πειράξαμε τα αγριόχορτα και επίτηδες το αφήσαμε χωρίς πότισμα, είδαμε ότι τα περισσότερα είδη σπόρων κατάφεραν και φύτρωσαν και μάλιστα οι κολοκυθιές με τα πλατιά τους φύλλα κατάφεραν και υπερνίκησαν τα αγριόχορτα.
Έτσι λοιπόν κατά τα τέλη Σεπτεμβρίου με αρχές Οκτωβρίου φτιάξαμε εκατοντάδες σβώλους σπόρων για την φθινοπωρινή σπορά και τα ρίξαμε σε όλην την έκταση του κτήματος. Η προσπάθεια αυτή όμως απέτυχε, κανένα φυτό πέρα από τις φακές δεν βλάστησε. Υποθέτουμε πως αυτό συνέβη λόγω της ακραίας ανομβρίας που χαρακτήρισε το περσινό φθινόπωρο. Πράγματι, καμία μέρα δεν έβρεξε εκτός από ένα τριήμερο καταρρακτωδών βροχών και χαλαζιού που ήταν και υπεύθυνα για την βλάστηση των φακών. Ακόμη και αυτές οι φακές τελικά είχαν ξεραθεί αργότερα.
Στην επόμενή μας προσπάθεια, θα φροντίζουμε να ποτίζουμε το έδαφος ώστε να δούμε εάν όντως αυτή ήταν η αιτία της προηγούμενής μας αποτυχίας ή εάν υπάρχουν άλλοι λόγοι.
Κτηνοτροφία
Όπως τα φυτά, έτσι και τα ζώα στην αεικαλλιέργεια δεν υποβιβάζονται σε αντικείμενα παραγωγής και κατανάλωσης αλλά αντιμετωπίζονται ως ενσωματωμένα στοιχεία του οικοσυστήματος που και προσφέρουν και επωφελούνται.
Στην Θάσο φιλοξενούνται αίγες και κοτόπουλα, η παραγωγή κοπριάς από αυτά τα ζώα είναι ατέρμονη, κάτι που εξαφάνισε το όποιο χρηματικό κόστος λιπασματοποίησης.
Πέραν του ότι βοηθούν στην γονιμότητα του εδάφους, τέτοια ζώα είναι χρήσιμα και για την αντιμετώπιση διάφορων εντόμων, μπορούν να βοηθήσουν με τον περιορισμό των άγριων χόρτων, ενώ μας προσφέρουν επίσης αυγά, γάλα και τυρί. Αν και δεν είμαστε όλοι χορτοφάγοι ή βήγκαν, δεν σκοπεύουμε ποτέ να σφάξουμε κάποιο από τα ζώα μας, τα βλέπουμε περισσότερο ως συντρόφους μας και τα φροντίζουμε όπως φροντίζουν αυτά εμάς.
Στην Γαλάτιστα δεν έχουμε ζώα, αλλά σκεφτόμαστε στο απώτερο μέλλον μήπως πάρουμε μέλισσες ή / και γαϊδούρια, όχι μόνο για τις λειτουργίες που προσφέρουν (επικονίαση, λιπασματοποίηση, κ.λπ.) αλλά και επειδή πρόκειται για είδη που χρειάζονται προστασία.
Τι κάναμε και τι σκοπεύουμε να κάνουμε φέτος
Εδαφοκάλυψη με στρώσεις και συντροφική φύτευση
Στα παρτέρια που φτιάξαμε πέρσι με εδαφοκαλυπτικά στρώματα προσθέσαμε μία επιπλέον πράσινη και καφέ στρώση και έπειτα προσθέσαμε χώμα και αρχίσαμε να σπέρνουμε.
Φτιάξαμε επίσης άλλα δύο παρτέρια σε σημεία του μικρού κήπου στην Γαλάτιστα που πέρσι δεν είχαν χρησιμοποιηθεί. Η κύρια διαφορά με τον τρόπο που χτίσαμε τις στρώσεις σε αυτά τα παρτέρια σε σχέση με τα προηγούμενα είναι πως χρησιμοποιήσαμε κλαδιά ως πρώτη καφέ στρώση μετά το χαρτόνι. Αυτή η στρώση υποτίθεται ότι βοηθάει στην συγκράτηση της υγρασίας αλλά και στον αερισμό των υπόλοιπων στρώσεων.
Επίσης, για κοπριά αντί να την προμηθευτούμε φέτος από μαντριά, την συλλέξαμε από τα γύρω κτήματα στα οποία βόσκουν καθημερινώς άλογα και γαϊδούρια.
Φέτος στην Γαλάτιστα σπείραμε δύο ειδών συντεχνίες, μία συντεχνία καλαμποκιού αποτελούμενη από κολοκυθιές, αγγουριές, άνηθο, φακές και φασόλια και μία συντεχνία ντομάτας αποτελούμενη από πιπεριές, μελιτζανιές, καρότα, βασιλικό, μαϊντανό, ρίγανη, φακές και φασόλια. Ίσως σπείρουμε και μια συντεχνία πατατιάς αποτελούμενη από καλαμποκιές, μπρόκολα, πράσα, κρεμμύδια και θυμάρι.
Στην Θάσο προχωρήσαμε σε περαιτέρω φυτεύσεις δέντρων, όπως δαμασκηνιές και πορτοκαλιές, και ασχοληθήκαμε επιπλέον με την σπορά λαχανικών. Τον χειμώνα φυτέψαμε κρεμμύδια, σκόρδα και καρότα. Από τα μέσα της εαρινής περιόδου φυτέψαμε πατάτες και πρόσφατα ντομάτες. Όσες πατάτες δεν δοθούν σε άπορους ανθρώπους, θα χρησιμοποιηθούν για την παραγωγή της δικής μας βότκας όπως ακριβώς κάνουμε κάθε χρόνο.
Hugelkultur
Φέτος θα αρχίσουμε να πειραματιζόμαστε και με το λεγόμενο hugelkultur, το οποίο είναι παρόμοιο με την εδαφοκάλυψη με στρώσεις, με την σημαντικότερη διαφορά πως οι πρώτες στρώσεις αποτελούνται από κορμούς και χοντρά κλαδιά στοιβαγμένα με τρόπο που να δημιουργείται ανάχωμα (hugelkultur στα Γερμανικά σημαίνει «λοφοκαλλιέργεια» ακριβώς επειδή τα αναχώματα αυτά μοιάζουν με μικρούς λόφους). Το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του hugelkultur λέγεται πως είναι η ικανότητά του να κρατάει υγρασία τόσο καλά που μπορεί να κρατάει ζωντανά τα φυτά ακόμη και σε μεγάλες περιόδους ξηρασίας χωρίς πότισμα.
Η ιδέα να πειραματιστούμε με το hugelkultur μας ήρθε όταν παρατηρήσαμε τις μεγάλες στοίβες με κορμούς και κλαδιά που έκοψε πρόσφατα ο δήμος σε εγκαταλελειμμένα οικόπεδα.
Μάλιστα, με hugelkultur θα καλύψουμε το σημείο που είχαμε σκάψει πέρσι για τα θεμέλια αφού πλέον έχουμε αποφασίσει οριστικά να μην χτίσουμε σε εκείνο το σημείο. Αντί για ανάχωμα, θα τοποθετήσουμε τα ξύλα μέσα στον σκαμμένο λάκκο και θα θαφτούν με το χώμα που είχε σκαφτεί και με διάφορα άλλα πράσινα και καφέ υλικά. Το θάψιμο των κορμών είναι ο δεύτερος τρόπος με τον οποίο μπορεί να γίνει ένα hugelkultur.
Αντάρτικη κηπουρική
Για να αποδείξουμε πως δεν χρειάζεται να έχει κανείς ιδιοκτησία γης για να επιτύχει τροφική αυτάρκεια αρχίσαμε να εξασκούμε την πρακτική της αντάρτικης κηπουρικής, δηλαδή καλλιέργεια σε κομμάτια γης στα οποία δεν έχουμε νόμιμο δικαίωμα να χρησιμοποιήσουμε. Στην προκειμένη περίπτωση μιλάμε για χωράφια τα οποία είναι εγκαταλελειμμένα από τους ιδιοκτήτες τους για πάρα πολλά χρόνια. Υπάρχουν πολλά τέτοια χωράφια στον Ανθεμούντα.
Με τις μεθόδους της φυσικής καλλιέργειας και της κηπουρικής χωρίς όργωμα και χωρίς σκάψιμο η αντάρτικη κηπουρική γίνεται ιδιαίτερα εύκολη και διακριτική.
Η αντάρτικη κηπουρική είναι επίσης ιδανική και για αστικά περιβάλλοντα και εκεί είναι που χρησιμοποιείται και χρειάζεται περισσότερο. Ήδη με άλλες ατομικότητες και πυρήνες της Ένωσης Πράσινων Ελευθεριακών σχεδιάζουμε πειραματικές δράσεις αντάρτικης κηπουρικής μέσα στην Θεσσαλονίκη, ενώ σε άλλες πόλεις ανά τον κόσμο έχουν γίνει κατά καιρούς παρόμοια εγχειρήματα.
Αξιοποίηση του τρίτου κτήματος στην Γαλάτιστα
Το τρίτο κτήμα μπορεί να είναι το πιο μεγάλο σε έκταση, αλλά το έδαφος εκεί είναι ανώμαλο και κατηφορικό. Επίσης το χώμα φαίνεται να είναι αρκετά διαβρωμένο (μάλλον και λόγω της κλίσης του εδάφους) και αποτελείται ως επί το πλείστον από αργιλόχωμα. Οι πρώτες μας δράσεις εκεί θα πρέπει να είναι βελτίωση του εδάφους με κύριο μέλημα τεχνικές που να εξασφαλίζουν την συγκράτησή του. Στις επόμενες συνελεύσεις μας θα συζητήσουμε σχετικά με το πως ακριβώς θα το επιτύχουμε αυτό οπότε δεν θα αναφέρουμε ακόμη λεπτομέρειες.
Σε εκείνο το κτήμα επίσης υπάρχει αρκετή υγρασία αφού βρίσκεται στις όχθες του ποταμού Ανθεμούντα, ενώ εκεί κοντά υπάρχει και πηγή φυσικού νερού.
Έχει αποφασιστεί επίσης να χτιστεί το κτήριο σε εκείνο το κτήμα, μιας και που το έδαφος είναι ούτως ή άλλως διαβρωμένο, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα χρησιμοποιήσουμε την μέθοδο δόμησης με αχυρόμπαλες.
Παραγωγή ηλεκτρισμού και do-it-yourself
Τόσο με την παραγωγή ηλεκτρισμού όσο και με άλλες πρακτικές do-it-yourself (όπως π.χ. ανακύκλωση χαρτιού, κεραμική, κατασκευή εργαλείων κλπ.) θα ασχοληθούμε αφού ολοκληρωθεί η κατασκευή των κτηρίων οπότε ακόμη δεν έχουμε πολλά να πούμε για αυτό το θέμα από πρακτικής απόψεως αν και έχουμε κάνει ορισμένες πρώιμες προσπάθειες. Σίγουρο είναι όμως πως θα φροντίσουμε να μην εξαρτηθούμε πλήρως από την ηλιακή ενέργεια επειδή:
- Τα ηλιακά πάνελ είναι ακριβά και δεν μπορούν να κατασκευαστούν με do-it-yourself τρόπο. Αφού δεν μπορούμε να φτιάξουμε τα δικά μας πάνελ, θα πρέπει να τα αγοράσουμε, και το μπάτζετ μας δεν επαρκεί για μια τέτοια αγορά. Μια λύση είναι να αγοράζουμε μια στο τόσο ηλιακά πλακίδια, τα οποία είναι αρκετά φθηνά, και έπειτα να τα τοποθετήσουμε σε μια γυάλινη επιφάνεια και να φτιάξουμε ένα κύκλωμα από αυτά, φτιάχνοντας έτσι ένα αυτοσχέδιο ηλιακό πάνελ. Για τις ανάγκες του φωτισμού δεν χρειάζεται καν ένα τέτοιο πάνελ, τα πλακίδια από μόνα τους αρκούν και ήδη τα έχουμε χρησιμοποιήσει με τέτοιον τρόπο.
- Η τεχνολογία δεν είναι πραγματικά βιώσιμη. Η κατασκευή της είναι εφικτή μόνο στην βιομηχανία και απαιτεί εξόρυξη σπάνιων γαιών που είναι εξαιρετικά επιζήμια για το περιβάλλον.
Αντίθετα, άλλες μορφές ενέργειας είναι εφικτές με do-it-yourself τρόπο και είναι πολύ πιο φθηνές. Μια ιδέα είναι η κατασκευή ξύλινης ανεμογεννήτριας. Ήδη ένας από τους συντρόφους μας έχει εμπειρία στην κατασκευή τους. Επίσης σκεφτόμαστε και την ιδέα ανακύκλωσης παλιών μπαταριών φορτηγών ώστε να αποθηκεύουμε ηλεκτρισμό. Ίσως όμως η πιο ελκυστική πηγή να είναι το βιοαέριο, το οποίο μπορεί να παραχθεί από οργανική ύλη με μία μέθοδο η οποία δημιουργεί παράλληλα και ένα υποπροϊόν που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως λίπασμα. Το βιοαέριο έχει παρόμοια χημική σύσταση με το φυσικό αέριο, και εκτός από παραγωγή ηλεκτρισμού, μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί και για θέρμανση ή φωτισμό και μάλιστα, σε αντίθεση με το φυσικό αέριο που προέρχεται υπογείως, το βιοαέριο δεν διαταράσσει τον φυσικό κύκλο του άνθρακα.
Συμπεράσματα
Τόσο πέρσι όσο και φέτος ασχολούμαστε κυρίως με την καλλιεργητική πτυχή του εγχειρήματος και δοκιμάζουμε διάφορες πρακτικές της αεικαλλιέργειας. Σχεδόν ό,τι έχει δοκιμαστεί μέχρι τώρα έχει πετύχει, αποδεικνύοντας πως όντως υπάρχει φθηνότερος, ευκολότερος και ποιοτικότερος τρόπος παραγωγής τροφής χωρίς τις περιβαλλοντικές συνέπειες της συμβατικής γεωργίας και χωρίς ιδιαίτερο εξοπλισμό ή συνθετικά χημικά, ένας τρόπος που είναι εφικτός από όλους, τόσο ατομικά όσο και κοινοτικά, και λαμβάνοντας υπόψιν και την αντάρτικη κηπουρική, δεν τίθεται καν το ζήτημα της ιδιοκτησίας, όπως ακριβώς ισχύει και με τις καταλήψεις.
Είναι νωρίς πάντως ακόμη για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με την παραγωγική απόδοση του εγχειρήματος, κάτι τέτοιο θα αξιολογηθεί αφού πρώτα εξοικειωθούμε καλά με τις διάφορες πρακτικές της αεικαλλιέργειας και αποφασίσουμε ποιες από αυτές είναι οι πιο κατάλληλες για τις συνθήκες των περιοχών μας.
Το μεγαλύτερο εμπόδιο μέχρι στιγμής είναι στο κομμάτι της δόμησης, αλλά όταν αποφασίσουμε σχετικά με το ποια δομικά υλικά και ποια τεχνική μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε, και αφού ολοκληρώσουμε την κατασκευή των κτηρίων στα κτήματά μας, θα μπορέσουμε πλέον να διαμορφώσουμε πλήρως αυτόνομες φάρμες οι οποίες να είναι ικανές να καλύψουν όχι μόνο τις τροφικές, αλλά και τις ενεργειακές και γενικότερα όλες τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου, χωρίς να εξαρτάται από τα σούπερ μάρκετ, το δίκτυο ηλεκτροδότησης και το τεχνοβιομηχανικό σύμπλεγμα εν γένει (σημειωτέον, μιλάμε συγκεκριμένα για τις βασικές ανάγκες του ανθρώπου). Είναι κάτι τέτοιο εφικτό και προτιμητέο; Χωρίς εφαρμογή στην πράξη δεν μπορούμε να πούμε αν είναι όντως ή όχι. Και ήδη επιτυχίες άλλων παρόμοιων εγχειρημάτων μας έχουν ενθαρρύνει αρκετά (βλέπε τα άρθρα μας «Συνέντευξη με τον σύντροφο Χ. της Aυτόνομης Φάρμας Finca Dio» και «Αναρχισμός στην Ινδία: Θεωρία και πράξη»).
Αυτή η προσπάθεια, υπενθυμίζουμε ακόμη μια φορά, είναι μια προσπάθεια άρνησης του ρόλου μας ως γρανάζια στην βάναυση κοινωνική μηχανή της καπιταλιστικής πραγματικότητας και εν γένει του συνόλου των εξουσιαστικών θεσμών που λέγεται πολιτισμός. Για όσους ενδιαφέρονται να μάθουν περισσότερα για την θεωρία πίσω από το εγχείρημά μας, μπορούν να διαβάσουν το πρώτο άρθρο του πρώτου τεύχους του περιοδικού ‘Αμμοθύελλες’, με τίτλο «Αυτόνομες φάρμες: Η θεωρία πίσω από την πράξη» και έπειτα το άρθρο «Οι αυτόνομες ζώνες στον αντεξουσιαστικό αγώνα» του δεύτερου τεύχους, όμως μία πλήρης και ενδελεχής ανάλυση της θεωρίας θα υπάρξει όταν εκδώσουμε την αντίστοιχη μπροσούρα που ετοιμάζουμε.
ΕΝΩΣΗ ΠΡΑΣΙΝΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΚΩΝ ΠΥΡΗΝΩΝ 
Leave a comment